دولت جاودان

نگاهی به کتاب « بر ساحل جزیرۀ سرگردانی»/ ولی الله درودیان

بر ساحل جزیره سرگردانى (جشن‏نامه دکتر سیمین دانشور) به کوشش على دهباشى، تهران، سخن، ۱۳۸۳، ۱۲۴۶ ص، ۱۲۰۰۰ تومان

    بانو سیمین دانشور در سال ۱۳۰۰ خورشیدى در شیراز در خاندانى اهل علم و هنر چشم به جهان گشود. آموزش ابتدایى و متوسطه را در دبستان و دبیرستانهاى شیراز به پایان بُرد و در آزمون نهایى دوره متوسطه با معدل ۲۵/۱۹ شاگرد اول سراسر کشور شد. بعد راهى تهران گردید و در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به آموختن زبان و ادب پارسى پرداخت. در سال ۱۳۲۸ به اخذ درجه دکترى نایل آمد. در سال ۱۳۲۹ با زنده یاد جلال آل احمد نویسنده بلند آوازه معاصر همسر و همراه شد. در سال ۱۳۳۱ ــ ۱۳۳۲ در دانشگاه استنفرد در کالیفرنیاى امریکا در رشته زیبایى‏شناسى بسى نکته‏ها آموخت. سال ۱۳۳۲ به ایران بازگشت و از آن پس مدّت ۳۴ سال به آموزش و پرورش فرزندان ایران زمین عمر گُذاشت. از دکتر سیمین دانشور تاکنون کتابهاى ذیل منتشر شده است:

۱٫ آتش خاموش، ۱۳۲۷ (مجموعه ۱۶ داستان)

۲٫ شهرى چون بهشت، ۱۳۴۰ (مجموعه ۱۰ داستان)

۳٫ سووشون، ۱۳۴۸ (رُمان)

۴٫ به کى سلام کنم؟ ۱۳۵۹ (مجموعه ۱۰ داستان)

۵٫ جزیره سرگردانى، ۱۳۷۲ (رُمان)

۶٫ از پرنده‏هاى مُهاجر بپرس، ۱۳۷۵ (مجموعه ۱۰ داستان)

۷٫ ساربان سرگردان (جلد دوم جزیره سرگردانى)، ۱۳۸۰

    افزون بر این‏ها دکتر دانشور از ۱۳۲۸ آثارى متعدد از نویسندگان غربى ترجمه و منتشر کرده است که در این مجموعه، این بخش از کارنامه فرهنگى وى، نقد و بررسى نشده است.

    بر ساحل جزیره سرگردانى «جشن نامه دکتر دانشور» است که به همّت على دهباشى چاپ و منتشر شده و از بخش‏هاى ذیل ترکیب یافته است:

۱٫ سالشمار زندگى دکتر دانشور

۲٫ کتابنامه وى

۳٫ درباره سیمین و خاطراتى از او

۴٫ نقد آثار سیمین

۵٫ نقدهایى درباره سووشون و مجموعه‏هاى داستان وى

۶٫ نقدهایى درباره جزیره سرگردانى

۷٫ گفت و گوها

۸٫ شعرهایى در ستایش سیمین

۹٫ نمونه‏هایى از آثار سیمین

۱۰٫ تصاویر

    در این مجموعه، نقدها و بررسى‏ها عمدتا درباره سووشون (رمان موفق خانم دانشور)، قصه‏ها و داستان‏هاى بلند او و آخرین رُمان وى، جزیره سرگردانى است که تاکنون دو جلد آن منتشر شده و گویا جلد سومى هم در پى خواهد داشت.

    امّا منتقدان آثار خانم دانشور درباره آخرین رمان وى (جزیره سرگردانى) اتفاق نظر ندارند و بیشتر به جنبه‏هاى منفى و ضعف ساختار رُمان پرداخته‏اند. در یک مورد هم دکتر حسین پاینده، جزیره سرگردانى را اثر پسامُدرن دانسته است.

    مهدى قریب در نقدى «بر جزیره سرگردانى» مى‏نویسد: داستان نویسان بزرگ ما را چه مى‏شود و بخشى از تفکّر حاکم بر ادبیات داستانى ما تا به کجا و تا به کى مى‏خواهد همچون شعر امروز با جلوه‏هاى گونه‏گون بحران در فُرم و محتوا دست به گریبان باشد؟ آقاى قریب در نقد ده صفحه‏اى خود کلّ این رمان را رد و نفى کرده است. وى مى‏نویسد: «مى‏توان این آخرین اثر خانم دانشور را فقط در دو کلمه «بسیار بد» توصیف کرد، مى‏توان درباره آن مطلقا سکوت کرد و مى‏توان هم به اندازه حجم خود کتاب درباره ساخت معیوب، تکنیک کهنه و مستعمل، زبان سُست، تفکّر مخدوش و… آن مثال آورد و در هر سه حالت هم مطمئن بود که حقّ مطلب به خوبى ادا شده است.

    حسن میرعابدینى نیز مى‏نویسد: «رمان در بازسازى فضاى سیاسى مورد نظر موفق نیست و تصویر زنده‏اى از شیوه زندگى و عمل کرد چریک‏ها ارائه نمى‏دهد و به دنیاى آنان راه نمى‏برد. مثلاً هیچ شناختى از شخصیّت و نوع زندگى مرتضى که مرگش مراد را دگرگون مى‏کند نمى‏یابیم. نویسنده از گذشته و منش مراد و سلیم نیز اطلاع دقیقى نمى‏دهد تا خواننده در بستر سیاسى ــ اجتماعى رمان قرار بگیرد. اینان در حدّ تیپ مى‏مانند و فردیت خاص خود را نمى‏یابند… تلاش نویسنده براى پاى بندى به گُزارش دقیق از تاریخ با سرشت تخیّلى رمان در تضاد قرار مى‏گیرد و آن را به مقاله‏اى نظرى تبدیل مى‏کند. پیوند دنیاى شخصیّت‏هاى رمانى و دنیاى شخصیّت‏هاى تاریخى از چفت و بست محکمى برخوردار نیست. انگار که دنیاى شخصیت‏هاى رُمانى بهانه‏اى باشد براى باز تاباندن ایده‏هاى چیره بر یک دوره. چنین است که سطح داستانى رُمان در حد توضیح دهنده سطح گزارشى، پایین آورده مى‏شود. نویسنده مى‏توانست به گونه‏اى درباره آل احمد یا ملکى بنویسد که گویى شخصیت‏هایى داستانى و برآمده از دل ماجراهاى داستان هستند و نه مردان مشهور تاریخى.

    عبدالعلى دستغیب نیز رمان «جزیره سرگردانى» را در کُل، اثرى ناموفق مى‏داند.

    بارى، دکتر سیمین دانشور، نویسندگى را در روزنامه‏هاى محلّى شیراز از ۱۳۱۶ با نوشتن مقاله‏اى با عنوان «زمستان بى‏شباهت به زندگى ما نیست» آغاز کرد و تاکنون یکسره عمر در کار نویسندگى گذرانده است.

    در این مجموعه افزون بر نقد و بررسى رمان‏ها و قصّه‏هاى کوتاه و بلند وى، چند اثر او مانند سوترا، به کى سلام کنم و… تجزیه و تحلیل شده است.

    سخن کوتاه این که مجموعه «بر ساحل جزیره سرگردانى» اثرى است خواندنى، ماندنى و داشتنى. خواندن این مجموعه را به همه دوستداران آثار بانو دکتر دانشور به ویژه جوانان مستعدى که در قلمرو نویسندگى و نقد و تجزیه و تحلیل ادب معاصر ایران قلم و قدم مى‏زنند توصیه مى‏کنیم. و براى آقاى دهباشى عزیز بهروزى و پیروزى در راه اعتلاى فرهنگ ایران را آرزومندیم.

۱۲/۹/۱۳۸۴

۱٫ بر ساحل جزیره سرگردانى، ص ۶۳۸، ص ۶۴۶

۲٫ بر ساحل جزیره سرگردانى، ص ۱۴۳ ــ ۱۴۴

۳٫ ٍ ٍ صص ۵۱۰ ــ ۵۲۴٫