دولت جاودان

آواها ها کوچکترین واحدهای سازنده زبان می باشند. و انواع آواها را در زبانهای بشر اصوات یا آواهای گفتار می نامند. برس و مطالعه یانواع آواها و ساختار و ساز وکار تشکیل آنها آواشناسی نام دارد.سه رهیافت آواشناسی تولیدی، شنیداری و فیزیکی در آواشناسی موجود است.آواشناسان از قرون پیش در فکر ایجاد سیستمی یکپارچه و واحد جهت نگاشتن هر یک از آواهای زبانهای بشر بوده اند.آنها در 1888الفبای آوانویسی بین المللی را پایه ریزی کردند و این نظام واحد با گذر زمان در حال اصلاح و تکامل بوده است.آنچه که آوانویسی را راه و شیوه ای قابل اعتماد برای نگارش واحد زبانهای مختلف می کند ،پایایی نسبی آواهای گفتار می باشد. نمادهای واحد آوانویسی بین المللی در داخل قلاب گذاشته می شوند تا تمام زبانشناسان با یک سیستم واحد و آسانتر به مطالعه زبانها بپردازند.اصوات به دو طبقه ی اصلی ، همخوان و واکه  و طبق فرعی غلت ها تقسیم می شوند. تفات واکه ها با همخوان ها در سه ویژگی می باشد. 1. واکه ها با مانع نسبتا کم در حالیکه همخوانها با انسداد اندک یا کامل در مجرای گفتار تولید می شوند.2. واکه ها رساتریعنی دریافت آنها بلندتر و ماندنی تر از همخوانهاست. 3. واکه ها هجاییند، در حالیکه همخوانها معولا هجایی نییستند.  و اما غلته رتا گتهی نیم واکه یا نیمه همخوان می گویند زیرا ازنظر شیوه ی تولید یعنی آوایی مانند واکه تولید می شوند (اما با وکه ها هم از این نظر فرق دارند که غلتها به سرعت به صوی تولید صوت دیگر می روندمانند yes , wet و یا با سرعت پایان می یابند.مانند( boy , now.اما از نظر واجی نقش آنه مثل همخوانهاست و در نقش  هسته هجا بکار نمی روند ودر فارسی هم در ساخت هجا به جای همخوان ها بکار می روند.

تولید همخوانها به این شکل  است که هوای بیرون آمده از شش ها با حرکت زبان و لبها به صورت های متفاوت تغییر می کند.

 برای آشنای با زبان، باید مکانیزمهای تولید آواها را در زبانهای بشر بشناسیم. یعنی از منبع و سرچشمه هوا یعنی از سیستم تنفسی و ششها و دیگر اندامهای تنفغسی شروع کنیم که اصوات با قرار گرفتن بر روی سیر عبور و مرور هوا از بیرون به درون (بازدم) و از درون به بیرون(دم) توسط اندامهای گویای تولید می شوند.اما جالب است بدانیم که زبانهای هستند که با این مکانیزم معمول در زبانهای خود ما اصوات را تولید نمی کنند .که در زیر اول به توضیح مکانیزم متعارف دراکثر زبانهای دنیا و سپس دیگر مکانیزمها به ترتیب زیر می پردازیم.

 مکانیزمهای سیر هوا در تولید آواها یا اصوات انسانی به سه دسته کلی تقسیم می شوند:1. مکانیزم تنفسی:این مکانیزم مهمترین ابزار تولید صداها می باشد.ین مکانیزم خود به دو دسته ی برونسوی و درونسوی تقسیم می گردد. درمکانیزم تنفسی برونسو  هوا  از ششها (ریه ها) که منبع هوا و انرزی هستند  از طریق دو نایجه به لوله نای و سپس به شیر کنترل چاکنای در بین تار آواهای  حنجره |به بیرون از حفره حلق و سپس به سه راه  ملاز (زبان کوچک )که در سر راه   حلق –بینی – دهان است حرکت می کند. وبعد از راه بینی ویا دهان بر روی زبان ویا از لابه لای آن به بیرون از شیار لبها ارسال می گردد،اصواتی که به هنگام سوار شدن بر روی این جریان هواتی که دم نام دارد تولید می شوندآواهای تنفسی برونسوی شامل اصوات گفتار اکثر زبانها می باشند . در مکانیزم درونسو جریان هوا برعکس  جریان برونسو صورت می گیرد واصوات بر روی جریان هوا به هنگام حرکت از بیرون به درون ششها تولید می شو ند. اکنون به توضیح جزئیات این مکانیزم می پردازیم و سپس مکانیزمهای دیگر را بر رسی می کنیم.

.اندام های تنفسی از شش گرفته تا دیافراگم و قفسه ی سینه و نای و غیره مکانیزم لازم را برای تولید نیروی حرکتی فراهم می کنند تا با استفاده از این نیرو اندام های گفتار به حرکت درآیند.

منبع هوا شش ها می باشد.شش ها دو اندام اسفنجی شکل و انعطاف پذیر می باشند که در درون قفسه ی سینه و دیافراگم تشکیل شده اند.درون شش ها نایژه ها و کیسه های هوایی وجود دارند. و دو اندام شش ها از طریق دو نایچه به نای (لوله ی رفت و آمد هوا) وصل شده اند. از طرف دیگر شش ها از طریق دیافراگم که در قسمت تحتانی آنها قرار دارد ، قفسه ی سینه را از ماهیچه های شکم جدا می کند. زمانی که دیافراگم منقبض می شود،شکاف ریه را بزرگ می کند تا که هوا به درون شش ها جریان پیدا کند.نقش اندام های تنفسی این است که مکانیزم لازم را برای تولید نیروی حرکتی فراهم کند تا با استفاده از آن ، اندامهای دیگر گفتار به حرکت در آیند. دیافراگم در حالت عادی به شکل پرده ای ماهیچه ای و قوسی شکل است.و به هنگام منقبض شدن(هنگامی که هوای درون شش ها به آن فشار می آورد) به صورت گنبدی در می آید و بر جداره های خارجی شش ها به طرف بالا فشار آورده و باعث فشردگی و انقباض شش ها می شود. و در نتیجه سبب حرکت هوا از شش ها به نای و سپس خارج از دهان می گردد که به این فرایند دم می گویند.لوله ی نای به قطر 2 تا دو و نیم سانتی متر و درازای 11 سانتی متر از حلقه های ناقص غضروفی  پیچشی تشکیل شده است.که آخرین حلقه ی  آن کاملتر و بزرگ تر است و در نقش قاعده و پایه ی حنجره عمل می کند. و کری-کوییدها نام دارد و نگه دارنده ی تار های صوتی و تری نوئیدها می باشد.

کری-کوییدها در داخل دو غضروف نسبتا بزرگ و مستطیل شکل که با زاویه ی 70 درجه به هم وصل شده اند قرار دارد.این اندام دو غضروفی تیروئید یا سیب آدم نام دارد و مانند یک سپر نقش حفاظت از کری-کوئید ها و تار های صوتی را بر عهده دارد.در درون تیروئید و روی حلقه ی کری-کوئید دو پرده ی ماهیچه ای نازک ولی پهن به شکل سرپوش قرار گرفته اند که تارآوا نام دارند.یک سر آنها به زاویه ی تیروئید و سر دیگر آن به غضروف اری تی نوید متصل می گردد.لبه ی خارجی تارآوا ها به جدار کری-کوئید چسبیده و لبه ی داخلی آنها که در مقابل یکدیگرند آزاد می باشند. اری تی نوید ها دو غضروف مثلث شکل هستند که بوسیله ماهیچه های خود می توانند بر روی قاعده حرکت دورانی داشته باشند. و چون هر کدام در زیر یکی از پرده های تارآوا هستند ، چرخش هر یک از این دو غضروف اری تی نوید ها موجب نزدیک شدن آنها به یکدیگر و همچنین نزدیک یا دور شدن تارآوا ها به هم می شود.حنجره مثل شیر محافظ هوای شش و بیرون ابزاری برای باز و بسته شدن مدخل شش هاست. به هنگام محکم جمع شدن تارآواها توسط ماهیچه های حنجره راه عبور هوا مسدود می گردد و اگر با فشار زیاد هوا آزاد شود منجر به تولید صدا های انفجاری از جمله صدای همزه و ع می گردد. و اگر چاکنای کمی باز باشد به گونه ای هوا با سایش و صدای هیس از شکاف تنگ و باریک آن به بیرون سیر کند منجر به تولید آوا های سایشی به هنگام نجوا و یا تولید ه و ح می گردد. اندامهای واک ساز در محفظه ی غضروفی موسوم به حنجره قرار گرفته اند.و در انتهای فوقانی نای جای دارند.که در حنجره دو پرده لب مانند بسیار انعطاف پذیر از جلوگردن به پشت و به صورت افقی جای گرفته اند که آنها را تارآواها می گویند.فضای بین تارآواها را چاکنای می نامند.با بالا آمدن دیافراگم و پایین رفتن قفسه، ماهیچه های لوله ی نای منبسط شده و هوا به درون نای جریان می یابدو بعد به خارج از دهان حرکت  می کند.

2.مکانیزم سیر هوای چاکنای:اگر هنگام تولید انسدادی چاکنای،هوای ششها در زیر چاکنای واقع شود و مجرای گفتار خود توده هوای را پدید می آورد که می تواند حرکت کند. در هنگام حرکت حنجره با چاکنای بسته به بالا، چاکنای توده هوا را به بیرون می فرستد. و حرکت چاکنای به پایین باعث جذب  و مکش هوا در شکاف دهان می گردد.در آوسا که زبان نیجریه شمالی است ، این مکانیزم در تشکیل انسدادی ملازی در تقابل با انسدادی ملازی واک دار و بی واک[g , k] فعال است. در آوسا بست ملازی و چاکنای همزمان شکل می گیرند. هنگامی که تار آواها محکم به هم چسبیده اند، حنجره به طرف بالا کشیده می شود.(حدود 1 سانتی متر); در این صورت ، حنجره به شکل یک پیستون عمل می کند و هوا را در حلق فشرده و متراکم می نماید. هوای فشرده با پایین آوردن عقب زبان به هنگام بست چاکنای آزاد می گردد و سبب تولید آوای که از نظر کیفیت و طبیعت با   k  فرق دارد می گردد. کمی بعد از آزاد شدن بست ملازی ،انسداد چاکنای نیز آزاد می گردد و واکداری برای واکه بعدی آغاز می شود. انسدادی های تولید شده با این مکانیزم فورانی ها نام دارند وبا نماد  [ و]  نشان داده می شود. و انسدادی های تولید شده با مکانیزم سیر هوای چاکنای درونسو مکیده ها نام دارند که با نمادی شبیه آنچه بر بالای Б است آن را نمایش می دهند. . همانطور که شرح داده شد این مکانیزم هم به دو بخش درونسو و برونسو طبقه بندی می گردد.می توان انواع انسدادی ها ، سایشیها و......را با تمرین از طریق این فرایند و مکانیزم تولید کرد.

3. مکانیزمهای سیر هوای نرمکامی : صداهای که برای ابراز نا رضایتیٍ، برای وادار کردن اسب به حرکت، ویا صدا بوسه نمونه آواهای می باشند که با این مکانیزم حتولید می شوند.عملکرد این مکانیزم به شکل زیر می باشد.: ققسمت پسین نرمکام زبان می رود وبه نرمکام یا ملاز می چسبد و بست در این ناحیه از حفره دهان روی می دهد. اگر در این حالت و وضعیت نرمکام را به جلو حرکت دهیم، هوای جمع شده در دهان به بیرون انتقال پیدا می کند و در این موقعیت ، می توان آواهای را که در حالت مکانیزه برونسوی نرمکامی می باشند تولید کرد که کاربرد آن آواها در زبانهای انسانی صفر است. اما اگردر همان حالت بست حفره دهان نرمکام را به طرف پشت و عقب دهان حرکت دهیم، می توان صداهای از جمله صداهای مذکور را که دارای کاربرد محدود در زبانهای بشر می باشند ادا کرد.صدای نچ را با نشانگر 5 انگلیسی که سرخط آن رفته نمایش داد.و نماد آوای نچ های پس لثوی[ C]   می باشد. البته می توان آوای نرمکامی نچ را با مکانیزمهای تنفسی و چاکنای نیز تولید کرد. اگر صدای هم هم زنبور با صدای نچ ترکیب کنیمآن را با علامت   نشان داد. از نچ در زبانهای زولو و چاد استفاده می شود.

اکنون مکانیزمها و فرایندهای سیر هوای را به صورت خلاصه درزیر می نوسیم:

سیر هو       جهت                   شرح مختصر                         نام ویژه         مثال     تار آواها

۱.تنفسی     برونسو      خروج هوای شش با کنترل ماهیچه های تنفسی      انفجار   b,g,d,p,t,k        بیواک

2.جاکنای   برونسو      فشردگی هوایا حرکت رو به بالای چاکنای بسته     فورانی          b'd'g'       واکدار

3.چاکنای  درونسو    حرکت رو به پایین چاکنای لرزان یا با سیر تنفسی    مکیده             b,g,d      واکدار

4.ملازی  درونسو    رقت هوای زیاد با حرکت رو به جلو و عقب زبان     نچ                              ترکیبی

حالت های چاکنای:

چاکنای در تمایز بین آواهای انسان نقش دارد. چاکنای می تواند حالت های زیر را در تولید صداها به خود بگیرد.1. می تواند باز باشد  و هوای شش ها به هنگام تولید آوا به راحتی و بدون برخورد با مانع از آن بگذرد و آواهای تولید شده با این حالت چاکنای آواهای بی واک نام دارند.2. می تواند به طور کامل یا ناتمام بسته باشد  و هوای شش ها به هنگام تولید آوا به راحتی و بدون برخورد با مانع از آن نتواند  بگذردو تار آواها را به ارتعاش دربیاورد که آواهای تولید شده با این حالت چاکنای آواهای واکدار نام دارند.3.اگر جریان و فشار هوا مانند هنگام تولید صدای ه مانند زیاد باشد، تار آواها کاملا یا در یک طرفیگعنی در قسمت عقب یا پسین از هم جدا وباز هستندو به صورت ملایم به ارتعاش در می آیندکه به نظر می آید با زنش بر جریان هوا منجر به تولید آوای تنفس مانند  می شوند . این آوا نفس مانندیا نجوا  را با علامت h دارای سر کش خمیده به جلو نمایش می دهند.4. غضروف های اری تی نوئید در تولید آوای جیر جیر کاملا به هم می چسبند به گونه ای که تار آواها در بالا به ارتعاش در بیایند. صدای جیر جیر دارای زیر وبمی بسیار پایین است که در پایان آهنگ افتان سخنوران انگلیسی ادا می گردد. این آواها را حنجره ای شده هم می گویند.در بعضی زبانها باعث تمایز واجی می گردند. با نشانگر آکلاد در زیر حرف آوانگاری می شوند.

زمان آغاز واک:

بی واکی و واک داری به حالت ارتعاش تارآواها در اطراف چاکنا ی به هنگام تولید آوا اشاره می کند. دمیدگی و نادمیدگی هم به وجود یا عدم وجود دوره بی واکی،تاخیر و وقفه قبل از رهایی و آزادی هوادر اندام تولیدگر مربوط می گردد که دمیدگی نامیده می شود.. ارتباط  مابین ویا نسبت بین زمان شروع ارتعاش تارآواها و رهای از انسداد وبی واکی نشان دهنده زمان آغاز واک می باشد. برای مثال،در انفجاری های واک دار تار آواها در مدت تولید آوا در حالت ارتعاش هستند<یعنی یعنی دوره بی واکی اصلا در هنگام ارتعاش تارهای صوتی وجود ندارد. ولی در هنگام تولید انفجاری های نادمیده ،تاخیری در انسدادو قبل شروع دوره واکدار به وجود می آید.زمان تاخیر در دمیدگی  دمیده های بی واک مانند p  به نسبت ارتعاش به مدت بیشتری  می باشد.در زبانهای مختلف می توان پیوستاری از زمانهای آغاز واک را رسم کرد.

منابع:. A course in Phonatics . Peter ladefoged(1982)  1

2. فونتیک : دکترعلی محمد حقشناس .

3. آوا شناسی : دکتر  یدالله ثمره.